धाराशिव लेणी

• 
  
  

मुख्य सभागृह

'धाराशिव लेणी हा मराठवाड्यातील धाराशिव (उस्मानाबाद) गावाजवळचा प्राचीन लेणीसमूह आहे. धाराशिव पासून ५ कि.मी. अंतरावर शैव लेणी आहेत. त्यांना 'चांभार लेणी' असेही म्हणतात.^{[ संदर्भ हवा ]}

इतिहास 

ही लेणी उस्मानाबाद शहराजवळ ६ व्या शतकात बालाघाट डोंगररांगेत कोरलेली आहेत. बौद्ध, हिंदू, जैन अशी ११ लेणी येथे आढळतात. बऱ्याच ठिकाणी हिंदू किंवा सनातन धर्मीय लोकांनी आपल्या देव दैवतांची मूर्तीरूपे कोरून ठेवलेली आजही पाहायला मिळतात.मुख्यत्वे शिव, विष्णू ह्या बहुप्रिय देवांची पाषाणात कोरलेली लेणी पहावयास मिळतात.^[१]

बौद्धलेणी 

येथे सात लेणी असून पहिल्या लेण्यात सामग्री आढळते. दुसरे लेणे मुख्यतः वाकाटक शैलीतील आहे. मुख्य दालन ८० चौरस फूट लांब असून तेथे बौद्ध भिख्खूंसाठी १४ निवारा गृहे आहेत. गाभाऱ्यात पद्मासन अवस्थेतील बुद्ध मूर्ती आहे. तिसरे लेणे पहिल्या लेण्याप्रमाणेच आहे. बाकी लेणी जैन सदृश्य आहेत. ^[२][३]

जैन लेणी 

धाराशिवच्या ईशान्येस २० कि.मी अंतरावर प्रसिद्ध अशी सात जैन लेणी आहेत. दुसऱ्या लेण्यात आठ स्तंभ आणि पाच प्रवेशद्वारे आहेत.दोन्ही बाजूस २२ खोल्या असून गर्भगृहात भगवान पार्श्वनाथ तीर्थंकर यांची भव्य प्रतिमा आहे. करकंडचरिऊ नामक जैन ग्रंथात या लेण्यांचे वर्णन आढळते.

सद्यस्थिती 

धाराशिव लेणीवर बौद्ध व जैन दावा करतात. परंतु जेम्स बर्गस यांच्या महाराष्ट्रातील १२०० लेण्यावरील संशोधनानुसार धाराशिव लेणी इ.स. ५ व्या शतकात बौद्ध लेणी होती. नंतर १२ व्या शतकात त्यातील काही लेणी जैन लेण्यांमध्ये परावर्तित केली गेली आहेत. ^[४] [५]

अन्य माहिती 

पेशवाईच्या काळात या लेण्यांमध्ये हरी नारायण नामक एका सत्पुरुष तपश्चर्या करीत होते, असे समजते. या संप्रदायाचा एक मठही धाराशिवमध्ये आहे.^[६]

संदर्भ आणि नोंदी 

1. ^ दै. लोकसत्ता ०७ डिसेंबर २०१६
2. ^http://osmanabad.nic.in/newsite/touristPlaces/DharashivCaves.htm
3. ^ उस्मानाबाद ऑनलाईन
4. ^ दैनिक दिव्य मराठी दिनांक 21 ऑगस्ट 2011
5. ^ [१]
6. ^ जोशी सु.ह. -महाराष्ट्रातील लेणी

जायचं, पण कुठं? : धाराशीव लेणी

ती लेणी धाराशीव लेणी म्हणून प्रसिद्ध आहेत. बौद्ध, हिंदू, जैन अशी एकूण ११ लेणी या परिसरात आहेत

• अमित सामंत |अमित सामंत |
• Published on: December 7, 2016 5:21 am

लेणी आणि संपन्न व्यापारीमार्ग यांचे घट्ट नाते आहे. प्राचीनकाळी पठण, तेर या शहरांमधून विविध प्रकारचा माल पश्चिम किनाऱ्यावरील भडोच, शूर्पारक(सोपारा), कल्याण, चौल आदी बंदरात व्यापारी मार्गाने जात असे. पश्चिम किनाऱ्यावरील बंदरामार्फत परदेशाशी होणाऱ्या या व्यापारामुळे व्यापाऱ्यांची भरभराट होत होती. त्यांनी दिलेल्या देणग्यांमधून व राजाश्रयामुळे महाराष्ट्रात अनेक लेणी खोदली गेली. त्यामुळे संपन्न बंदरे, व्यापारी मार्ग, बाजारपेठा, राजधान्या यांच्या आसमंतात या लेण्या मुख्यत्वे करून आढळतात. या लेण्यांचा धार्मिक कार्यासाठी आणि व्यापारी मार्गावरील विश्रांती स्थाने म्हणून उपयोग होऊ लागला. व्यापाऱ्यांनी दिलेल्या दानातून या लेण्यांचा दैनंदिन खर्च चालत असे, अशी परस्पर पूरक व्यवस्था समाजातल्या या दोन्ही घटकांच्या सोयीची होती.

पठण, तेर (तगर) नगरांपासून जाणारा व्यापारी मार्ग धाराशीव (म्हणजे आजचे उस्मानाबाद) या प्राचीन शहरातून जात असे. या व्यापारी मार्गावर धाराशीव शहरानजिक सहाव्या शतकात बालाघाट डोंगररांगेत लेणी खोदण्यात आली. ती लेणी धाराशीव लेणी म्हणून प्रसिद्ध आहेत. बौद्ध, हिंदू, जैन अशी एकूण ११ लेणी या परिसरात आहेत. याशिवाय येथे एक समाधी मंदिर आहे. त्याच्या बांधकाम शैलीवरून ते सतराव्या शतकात बांधले असावे.

उस्मानाबाद शहरापासून ७ किमीवर धाराशीव लेणी आहे. जेथे रस्ता संपतो तेथून लेण्यांपर्यंत खाली उतरण्यासाठी पायऱ्या बांधलेल्या आहेत. पायऱ्या उतरायला सुरुवात केल्यावर डाव्या बजूला एक ठळक पायवाट दिसते. या पायवाटेने पुढे गेल्यावर ठरावीक अंतरावर ३ हिंदू लेणी पाहायला मिळतात. त्यातील दुसऱ्या लेण्यात रामायण, महाभारत आणि हिंदू पुराणातल्या कथांवर आधारित शिल्पपट कोरलेले पाहायला मिळतात. हिंदू लेणी पाहून परत पायऱ्यांपाशी येऊन खाली उतरल्यावर आपण बौद्ध लेण्यांपाशी पोहोचतो. यातील दुसरे लेणे भव्य असून त्याला दगडात कोरलेले कमानदार प्रवेशद्वार आहे. प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूस व्दारपाल कोरलेले आहेत. आत गेल्यावर उजव्या बाजूला दगडात कोरलेल्या स्तुपाचे अवशेष पाहायला मिळतात. या ठिकाणी सुरुवातीच्या काळात बौद्ध लेणे होते. महाराष्ट्रात अनेक ठिकाणी लेण्यातल्या मूळ मूर्तीना आज वेगळ्याच देवतेच्या नावाने पुजलेले पाहायला मिळते.

स्तुपाचे अवशेष पाहून पायऱ्या चढून लेण्यात प्रवेश करताना ओवरीच्या खालच्या बाजूस भार्गव कोरलेले पाहायला मिळतात. लेण्याची रचना ओवरी, सभामंडप, त्याच्या दोन्ही बाजूला असलेले विहार आणि गर्भगृह अशी आहे. आज ओवरी नष्ट झालेली आहे. सभामंडप २० खांबांवर तोललेला आहे. या खांबावर खूप सुंदर नक्षीकाम होते. लेण्याची दुरुस्ती करताना ते नष्ट झाले. आता फक्त उजव्या बाहेरच्या कोपऱ्यातल्या खांबावर नक्षीकाम पाहायला मिळते. सभामंडपाच्या दोन्ही बाजूला ७ खोल्या आहेत. गर्भगृहात पाश्र्वनाथाची मूर्ती आहे. या लेण्यासमोरच मराठा सरदाराचे समाधी मंदिर आहे. त्याची रचना मराठेशाहीतील वाडय़ाप्रमाणे आहे. गाभाऱ्यात शिविपडीची स्थापना केलेली आहे. गाभाऱ्याच्या दोन्ही बाजूस कमानदार ओवऱ्या आहेत. गाभाऱ्यासमोर असलेल्या दारातून आणि कळसातून फक्त पिंडीवर प्रकाश पडेल अशी योजना केलेली आहे. मंदिरासमोर वीरगळ आणि तीन समाध्या आहेत.

नेहमीच्या गडबडीपासून लांब असलेल्या शांत आणि निसर्गरम्य वातावरणात लेणी आणि मंदिर पाहता पाहता आपला काही शतकांचा कालप्रवास होतो. तुळजापूर, धाराशीव लेणी आणि तेर ही तीनही ठिकाणे खासगी वाहनाने एका दिवसात पाहून होतात.

अमित सामंत amitssam9@gmail.com

Dharashiv Caves Osmanabad

• Dharashiv Caves Osmanabad
• Distance Between Osmanabad
• Hotels in Osmanabad
• Mankeshwar
• Naldurg Fort
• Paranda Fort
• Restaurants in Osmanabad
• Saint Goroba Kaka Temple
• Temples in Osmanabad
• Tulja Bhavani Temple
• Yedshi Ramling Wildlife Sanctuary

Osmanabad is a fascinating city within the district with its namesake. The ancient city still harnesses its historic roots even after being transported to a modern era. The city has been ruled by the Nizams, Bhonsle Kings, Chalukyas, Rastrakutas and several other rulers who set foot here in the region, a part of the erstwhile Marathwada region. Also known as Dharashiv, Osmanabad stands as a testimony to its ancient past and is filled with historical monuments, religious shrines of different communities visited by tourists and devotees all around the year. Dharashiv Caves located on the fringes of Osmanabad is also an intriguing piece of artwork that still exists and allures visitors.

Dharashiv Caves are a nexus of 7 caves located 8 kilometres from Osmanabad city in the Balaghat Mountains range. Speculated and debated to be built around 5th -7th Century, Dharashiv Caves are a magnificent creation and there have been debates also over the lineage of the caves, whether they are Buddhist or Jain creations. The caves were excavated around 10th Century with the first of the caves with a tiny opening but lacks any architecture or sculpture and the second cave has a sculpture with intricate artwork situated on the right side. The second cave’s architecture is identical with the Vakataka Caves at Ajanta and the first cave is harnessed by 20 pillars or scaffolding.

With a central lobby and 14 compartments for housing the Bhiksus and a central chamber housing the statue of Gautama Buddha seated in Padmasana posture. It is also speculated that the cowl of a snake atop Buddha’s sculpture is the epitome of Jain Tirthankara Parasvanath. The third cave in the row has similar artwork like the first cave.

Caves five and six are located close to the above mentioned caves and they are expected to belong to the Jain Tirthankaras, mention of which is found in Prakrt writings of Karakandicariu. These caves are believed to be dug up by King Karakanda, whereas the last remaining caves in the order were estimated to be dug up during the reign of Rastrakutas.

The caves are must recommended for visitors on a trip to Osmanabad along with a Shiva Temple on its premises. Dharashiv Caves can be visited from Tuljapur district which lies at a distance of 25 kilometers or from Osmanabad via hired cabs or public transport.